Ποιος θα είναι ο κύπριος Ρασχίντ Αραήν;

Ποιος θα είναι ο κύπριος Ρασχίντ Αραήν;

Μία φθινοπωρινή Τρίτη, βραδάκι, με πανσέληνο και καθώς οδηγούσα ατάραχη στο δρόμο, το ήδη μισό καταστρεμμένο μου αμάξι άρχισε να βγάζει καπνούς. Παρόλη την βοήθεια που δέχτηκα από τους «ξένους» εργάτες κάποιου φαστ φουντάδικου, αναγκάστηκα να αφήσω το μικρό μου σαραβαλάκι να αργοπεθαίνει σ’ ένα από τους αμέτρητους φρεσκοσκαμμένους δρόμους της κυπριακής πρωτεύουσας. Κι έτσι υποχρεώθηκα να αρχίσω να παίρνω τα δημόσια συγκοινωνιακά μέσα για να πηγαίνω κάθε πρωί στη δουλειά. Δε θα σας κουράσω με τα χιλιοειπωμένα λόγια (τα οποία δεν έχουνε ευδοκιμήσει ποτέ σε καμία αλλαγή), για την ποιότητα των μαζικών μέσων μεταφοράς και για το γεγονός ότι οι μόνοι τακτικοί πελάτες είναι οι μετανάστες, ο σπάνιος φοιτητής και οι ηλικιωμένοι. Άρχισα λοιπόν να έρχομαι σε καθημερινή επαφή με τους σχετικά καινούριους κατοίκους που ενσωματώνονται στη ζωή του νησιού και των οποίων η επιρροή θα αρχίσει κάποτε να φαίνεται και στα καλλιτεχνικά δρώμενα. Κοιτάζοντας την κυκλοφοριακή συμφόρηση της πόλης αλλά αυτή τη φορά όχι πίσω από ένα τιμόνι άρχισα να αναρωτιέμαι ποια θα είναι η εξέλιξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας και πώς θα ενταχθεί αυτό το «άλλο» του μετααποικισμού, σ’ ένα εθνικά φορτισμένο χώρο όπως η Κύπρος. Με τον αριθμό των μεταναστών να μεγαλώνει ραγδαία και ήδη να φτάνει το ένα όγδοο περίπου των κατοίκων του νησιού, το καλλιτεχνικό πρόσωπο της Κύπρου θα αρχίσει αναπόφευκτα να αλλάζει και να αντικατοπτρίζει τα στοιχεία από τα όποια είναι φτιαγμένο. Όπως άλλωστε επιβάλλεται από κάθε κοινωνία και όπως αποδεδειγμένα έχει συμβεί σε χώρες της βόρειας Ευρώπης, που δεχθήκανε κύματα μετανάστευσης αρκετές δεκαετίες πιο πριν. Ας κοιτάξουμε λοιπόν για λίγο το «δικό μας αποικιοκράτη», τη Μεγάλη Βρετανία και την εξέλιξη την ένταξη της τέχνης των μη Άγγλων στο χώρο. Την παρούσα στιγμή, που είναι πολύ πιο πιθανό να βρει κανείς έργα μη Βρετανών στις αμέτρητες γκαλερί της Βρετανικής πρωτεύουσας, είναι ενδιαφέρον να κοιτάξει κανείς μόνο λίγες δεκαετίες πιο πίσω και να δει τις τεράστιες προσπάθειες που καταβλήθηκαν για την απόκτηση αυτών των δικαιωμάτων.
Ο Ρασχίντ Αραήν που ασχολείται με την εννοιολογική τέχνη, το γράψιμο, την επιμέλεια εκθέσεων και τις εκδόσεις, γεννήθηκε το 1935 στο Πακιστάν και μετακόμισε το 1964 στο Λονδίνο, όπου και άρχισε να δουλεύει ως γλύπτης χωρίς ακαδημαϊκή μάθηση. Στο διεθνές χώρο ο Αραήν είναι γνωστός για την οργάνωση και έκδοση του περιοδικού Third Text[i], που είναι ένα από τα πιο σημαντικά περιοδικά τα οποία ασχολούνται με την τέχνη, τον τρίτο κόσμο, τη μετ’ αποικιοκρατική εποχή και την εθνικότητα. Έχει εξελιχθεί σε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες που εγκατέστησε τη «μαύρη φωνή» ανάμεσα στους εικαστικούς λειτουργούς της Μεγάλης Βρετανίας. Από τους πρώτους καλλιτεχνικούς δημιουργούς στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 και πρόβαλε την ανάγκη για την αντιπροσώπευση των Αφρικανών, Λατινοαμερικάνων και Ασιατών δημιουργών στους πολιτιστικούς χώρους της χώρας. Μέσα από την εικαστική του δουλειά ενσωμάτωσε μια ευρεία σειρά εννοιολογικών πλαισίων, συμπεριλαμβανομένης της θεωρίας συστημάτων, της χρονομετρημένης βασισμένης απόδοσης, και της γεωμετρίας και της δομής των κατασκευασμένων αντικειμένων. Η δουλειά του έχει λανθασμένα πολλές φορές επεξηγηθεί με αναφορές στην καταγωγή του και σε ισλαμικά μοτίβα, και αυτή όμως η προσέγγιση απομακρύνεται τελείως από την κεντρική ανησυχία του Αραήν. Αυτή εστιάζεται στο πώς να αμφισβητήσει, να υποστηρίξει πολιτιστικά και να πατρονάρει τον τρόπο αποδοχής και ερμηνείας της μη δυτικής τέχνης από τα δυτικά ακροατήρια. Για τον Αραήν και άλλους το πρόβλημα με την καθιέρωση της τέχνης τους την δεκαετίας του '60 στο Λονδίνο, ήταν η αποτυχία του χώρου να αποδεχθεί τη συμβολή ενός «μαύρου εικαστικού λειτουργού» χωρίς να τον χαρακτηρίσει έως κάτι το εξωτικό (στη Μεγάλη Βρετανία υπάρχει μια από μακρού υφιστάμενη τάση να αναφέρεται σε όλα τα μη-λευκά ως μαύρα). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, κατά τη διάρκεια των οποίων τέτοια ζητήματα ευρέως συζητούνταν, ο Αραήν επέστρεφε συχνά στο θέμα του φόβου της φυλετικής διαφοράς.
Ο ίδιος ο Αραήν γράφει σε ένα κείμενο του με τίτλο «Υπάρχει ρατσισμός στις εικαστικές τέχνες; Η ιστορία στα περιθώρια» (2004)[ii], πως η ερώτηση του τίτλου με αναφορά το ρατσισμό στις εικαστικές τέχνες παραμένει εκκρεμής. Συνεχίζει λέγοντας «Είμαι ευτυχής που ο τοίχος της σιωπής και της ικανοποίησης καταρρέει τώρα. Εντούτοις η πραγματική ερώτηση δεν είναι εάν υπάρχει ρατσισμός στις εικαστικές τέχνες αλλά ποια είναι η φύση του ρατσισμού. Ποιες είναι οι ρίζες του; Και πώς φανερώνει την άσχημη όψη του; … Ο ρατσισμός στις εικαστικές τέχνες δεν αναφέρεται μόνο στην αποτυχία μαύρων καλλιτεχνών στην αναζήτησή τους για μια σταδιοδρομία – μιας και πολλοί λευκοί καλλιτέχνες αποτυγχάνουν επίσης από αυτή την άποψη - αλλά και για το πώς γίνονται αντιληπτοί από το σύστημα. Αναφέρεται στα κριτήρια με τα οποία ένα έργο τέχνης στο σύγχρονο εικαστικό χώρο πρέπει να αναγνωρίζεται και να αξιολογείται. Επιβάλλεται μια αντίσταση στο γεγονός ότι οι καλλιτέχνες που προέρχονται από μη δυτική καταγωγή κατατάσσονται σε μια χωριστή κατηγορία. Αυτό το φαινόμενο είναι βασισμένο σε μια λανθασμένη υπόθεση ότι είναι ανίκανοι να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις της νεωτεριστικής επικρατούσας τάσης χωρίς να βασίζονται και να παρουσιάζουν κάτι από τους πολιτισμούς τους. Αυτό που βρίσκεται πίσω από αυτήν την υπόθεση είναι στην πραγματικότητα μια κληρονομιά των ρατσιστικών πολιτιστικών θεωριών του 19ου αιώνα, οι οποίες αποτέλεσαν τη βάση για το απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική».
Παραδείγματα από την εικαστική δουλειά του καλλιτέχνη:

Bismullah 1988
Φωτογραφία, ακρυλικό σε καμβά
1544 X 2300 χιλ.
Εγκατάσταση


Δημόσια τέχνη
Οι χρυσοί στίχοι 1990-1991
Στο διαφημιστικό πίνακα χρησιμοποιήθηκε ένα μίγμα της καλλιγραφίας Urdu (του ασιατικού σχεδίου ταπήτων) και του αγγλικού subtext. Σκοπός του καλλιτέχνη ήταν να φέρει στην επιφάνεια την τραγική ειρωνεία στη «πολύ πολιτισμικοί» Μεγάλη Βρετανία, όταν όντως προέρχεσαι από κάποιο άλλο πολιτισμό. Η εργασία επιβεβαίωσε την παρουσία και τη συμβολή των μη ευρωπαϊκών πολιτισμών μέσα στην πολυφυλετική Μεγάλη Βρετανία, ειδικότερα με τη χρήση του κατάλληλα σαρκαστικού κείμενο που χρησιμοποιήθηκε (μιας και ο σαρκασμός είναι άλλωστε το χιούμορ που χαρακτηρίζει τους Άγγλους). Η μετάφραση που κρύβεται μέσα στην κουβέρτα γράφει: Οι «λευκοί άνθρωποι είναι πολύ καλοί άνθρωποι, έχουν το πολύ άσπρο και μαλακό δέρμα, η τρίχα τους είναι χρυσή και τα μάτια τους είναι μπλε, ο πολιτισμός τους είναι ο καλύτερος πολιτισμός, στις χώρες τους ζουν με αγάπη και συμπόνια και δεν υπάρχει καμία φυλετική διάκριση, οι λευκοί άνθρωποι είναι πολύ καλοί άνθρωποι.» Οι χρυσοί στίχοι παρουσιάστηκαν στο Λονδίνο και περιόδευσαν στη συνέχεια στην υπόλοιπη χώρα και στο εξωτερικό.
Επιστρέφοντας στο κάθισμα πίσω από το τιμόνι απομένω να αναρωτιέμαι. Η καθημερινή επαφή με άτομα από μακρινές χώρες μου προκαλεί συνάμα μία ανυπομονησία για την μελλοντική εξέλιξη και μία λύπη που δεν έχουμε την ορατικότητα και την ευελιξία να εκτιμήσουμε τον τόσο ενδιαφέρον πολιτισμό που αυτοί οι άνθρωποι φέρνουν μαζί τους. Αυτό που αναγκάζει πολλές φορές τους ανθρώπους να αφήσουν την πατρίδα τους και να ριζώσουν σε κάποιο άλλο μέρος είναι απρόβλεπτο και περιστασιακό. Μαζί τους οι άνθρωποι μεταφέρουν τις παραδόσεις τους, τα έθιμα τους και τον πολιτισμό τους. Ας μην ξεχνάμε ότι μόλις σαράντα και πενήντα χρόνια πριν οι συμπατριώτες μας αντιμετώπιζαν τις ίδιες συγκυρίες σε τόπους μακρινούς. Αρά η στάση που επικεντρώνεται στο να παρουσιάζει τους μετανάστες σαν περαστικούς επισκέπτες επιβάλλεται να αλλάξει. Η τέχνη, το θέατρο και η μουσική είναι και μερικοί από τις διόδους που θα μπορούσαν να γκρεμίσουν κάποια από τα νοητά σύνορα τα οποία έχουμε στήσει στην καθημερινότητα μας και στην μικρή μας κοινωνία. Στην εποχή της εικονικής πραγματικότητας και των ψηφιακών γειτονιών σας παροτρύνω να κοιτάξετε γύρω σας και να φανταστείτε με πόσους τρόπους θα μπορούσαμε αισθητικά και εικαστικά να αναπτυχθούμε εάν αγκαλιάσουμε αυτή τη μαγική «διαφορετικότητα» του «άλλου», του «ξένου».
Όπως γράφει και ο Οκτάβιο Παζ «Όλοι μας είμαστε μόνοι, επειδή όλοι μας είμαστε δύο. Ο παράξενος, ο άλλος, είναι ο άλλος μας εαυτός. Επανειλημμένως προσπαθούμε να κρατηθούμε επάνω σε αυτόν. Επανειλημμένως μας αποφεύγει. Δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο ή όνομα, αλλά είναι πάντοτε εκεί και κρύβεται… Ο άλλος είναι πάντα απών. Απών και παρών» (1973, Το τόξο και η λύρα).


Με όλα αυτά να γυροφέρνουν στο μυαλό μου δεν μπορώ να ξεφύγω από το να αναρωτιέμαι «ποιος θα είναι τελικά ο κύπριος Ρασχίντ Αραήν;»
[i] Το Third Text είναι ένα τριμηνιαίο περιοδικό που έχει συμβάλλει σημαδιακά στην τρέχουσα αναγνώριση της μη δυτικής τέχνης.
[ii] http://www.spiked-online.com/Articles/0000000CA421.htm. προσωπική μετάφραση κειμένου